Wat zijn ligaturen en waarom bestaan ze?

1

Laatst kregen we tijdens de cursus InDesign een vraag over wat ligaturen nu eigenlijk zijn en waarom ze eigenlijk gemaakt zijn. In InDesign vindt je ze in het ‘flyout’ menu van je Tekenpalet.

Wat zijn ligaturen?

Een ligatuur is in principe een samensmelting van twee of meer lettertekens tot een enkel teken. Bijvoorbeeld de f en de i of de f en de l. Ook de ampersand (&) en de apenstaart (@) zijn ligaturen. De reden waarom ligaturen bestaan is zowel praktisch als esthetisch. Zouden deze twee letters of tekens afzonderlijk naast elkaar gezet worden dan zou er, optisch, te veel ruimte tussen deze letters ontstaan. Een ligatuur moet wel in het font aanwezig zijn.

In het voorbeeld hieronder worden in de bovenste regel wel ligaturen gebruikt, in de onderste niet. In de onderste rij staan de ‘f’ en ‘i’ los van elkaar en staat er een puntje op de i. Eigenlijk heel normaal, maar in dit voorbeeld komt het niet mooi uit met de witruimtes tussen de letters, en het puntje zit heel dicht op de ‘f’. Hetzelfde geldt voor de ‘f’ en ‘l’ in het woord “fles”. Met ligaturen lijkt dit aan elkaar op één letter en komt het veel strakker en mooier over.

Ligaturen

Het ontstaan van ligaturen

In de leslokalen van Opatel Rotterdam heb je misschien wel de zetbokken zien staan. Enkele jaren geleden hadden we namelijk nog in Rotterdam een prachtige grafische werkplaats. Hier gaven we ook cursussen loodzetten. Dus met loden letters een zetsel maken en dit afdrukken op een proefpers.

We hadden een juweel van een Asbern proefpers met een elektrisch inktwerk en een groot netto drukformaat. Deze pers heb ik nog eigenhandig boutje voor boutje in elkaar gezet (ach je bent jong 😉 ). Met gemeende pijn in mijn hart moet ik vaststellen dat de pers niet meer onder ons is. Degene onder u die ooit echt boekdrukwerk onder ogen hebben gekregen weten wat ik bedoel. Maar goed. Wanneer je in lood de letter f naast de de letter i moest zetten kreeg je het probleem dat de vlag van de f over het letterstaafje heen stak. Zette je dan een letter daar direct naast dan kwam deze vlag altijd iets omhoog.

Wanneer daarna de wals van de pers over de letters denderde walste deze in een keer de vlag van de f plat. Vandaar dat er altijd een spatie tussen deze letters gezet moest worden om de letter vlak te houden. Om dit probleem op te lossen heeft men de meest voorkomende combinaties met de letters f op een enkel letterstaafje gezet. Wanneer wij met Opatel op jacht waren naar een nieuwe collectie loden letters bekeken we dan ook altijd eerst de f’jes.

Maar ook digitaal is er een praktische reden voor de ligatuur. Immers wanneer je een f naast een i zet, wat doe je dan met het puntje van de i? Dat zit dan een beetje tegen de vlag van de f aan te hangen. Dit ziet er niet uit vandaar de ligatuur. Zou je de letters verder uit elkaar zetten dan klopt de spatiëring niet meer.
Naast de eerder genoemde f en i combinatie zijn er veel bekendere voorbeelden.

Ampersand

Het en-teken in de volksmond. Dit is eigenlijk een samensmelting van de letter E en de onderkast t, van het Latijnse woord “Et”. Vooral in de cursief van menig lettertype is dit nog te herkennen.
Wist je trouwens dat de ampersand het oudste letterteken is van ons alfabet? Het werd al gebruikt ver voor de ontwikkeling van ons huidige schrift.

Zo is de Ampersand ontstaan:
Ontstaan van de Ampersand

Een paar voorbeelden van Ampersands in verschillende lettertypes:

Ampersands in verschillende lettertypes

Apenstaart

De apenstaart is een samensmelting van de letters A en de onderkast t. Dit teken is vooral bekend geworden door het gebruik van E-mail. In het Engels werd dit teken gebruikt voor het woord at (at the cost of). Maar staat ook wel bekend als grishale, snabel-a, chiocciola, escargot of Klammeraffe.

Diftong

Vaak wordt bijvoorbeeld de combinatie ae samengevoegd tot Æ. Dit zijn eigenlijk geen Nederlandse ligaturen maar zogenaamde diftongen. Ze komen bovendien in de Nederlandse spelling niet voor. In het Frans is het echter wel een belangrijke ligatuur.

Leer meer over typografie in de cursus DTP.

1 reactie

  1. Robert Bogers op

    Over de ligaturen van fi, fl, ff en ffl lees ik: Met ligaturen lijkt dit aan elkaar op één letter en komt het veel strakker en mooier over. Ik ben het hier helemaal niet mee eens, ik vind deze ligaturen erg lelijk, vooral bij lettertypes waar de bovenkant van de f niet boven de i staat. In het voorbeeld op de website lijkt de fl meer op een A. Ik kies daarom nooit voor lettertypes die ervan gebruikmaken.

Plaats een reactie